Kuszenie Św. Antoniego

[Ekspertyza Hanny Benesz]
Malował sceny rodzajowe we wnętrzu, alchemików w pracowni, rzadziej tematy sabatów czarownic i kuszenia św. Antoniego. Tworzył początkowo pod wpływem Adriaena Bouwera, później pod wpływem Teniersa.
Obraz przedstawia popularny w malarstwie niderlandzkim i flamandzkim od czasów Hieronymusa Boscha temat Kuszenia św. Antoniego. W XVII w. spopularyzował go David Teniers II. Święty Antoni Opat, mnich żyjący w Egipcie w pierwszych wiekach chrześcijaństwa (zm. ok. 356 r.), był jednym z pierwszych pustelników. W odosobnieniu na pustyni egipskiej oddawał się modlitwie i postom. Wraz ze św. Pawłem z Teb uważany jest za współtwórcę typu monastycznej ascezy.
Omawiany obraz ukazuje świętego pustelnika w skalnej grocie służącej mu za schronienie, z różańcem i przed otwartą księgą Pisma Świętego, zatopionego w kontemplacyjnej modlitwie, podczas gdy siły ciemności pod postaciami wszystkich grzechów głównych, usiłują przeszkodzić mu w spokojnym obcowaniu z Bogiem. Kobieca postać stojąca za św. Antonim z krzyżem w ręku i z głową wzniesioną ku niebu, z płomieniem u czoła, uosabiająca personifikację Wiary, wspiera pustelnika w oporze przeciw mocom zła. W otworze jaskini i w powietrzu widoczne są fantastyczne, diabelskie stwory.
Personifikacje siedmiu grzechów głównych to: po lewej, ciemnej, stronie groty, Lenistwo (Desidia) i Nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu (Gula), oraz jasno oświetlone i stłoczone ciasno w grupie w prawej stronie kompozycji – Pycha (Superbia) pod postacią pięknej kobiety i krocząca za nią Nieczystość (Luxuria), Gniew (Ira – wykrzywiona grymasem złości stara kobieta, puszczająca bańki mydlane, symbol marności i przemijalności świata), Zazdrość (Invidia – czołgająca się po ziemi wstrętna postać z wężami zamiast włosów, która wypluwa własne serce) oraz Chciwość (Avaritia – nieufnie zerkająca w bok z łatami na ubraniu i z sakiewką u pasa).
W stosunku do licznych przedstawień Kuszenia św. Antoniego Davida Teniersa II, prezentowany obraz ukazuje z jednej strony novum w postaci wspierającej świętego Wiary, z drugiej zaś – skromniejszy repertuar demonów o zwierzęcych kształtach, które wywodzą się z tradycji Hieronymusa Boscha. Prezentuje bardzo ciekawy, pełen psychologicznej ekspresji, zamysł kompozycyjny.
Uważam, że ten interesujący obraz przypisać należy Davidowi Rijckaertowi III, popularnemu malarzowi środowiska antwerpskiego w I połowie XVII wieku. Za autorstwem Rijckaerta przemawia styl obrazu i sposób malowania delikatnymi, laserunkowymi pociągnięciami pędzla oraz ważna rola kolorytu lokalnego. Charakterystyczny dla tego artysty jest też rodzaj oświetlenia scen we wnętrzach jasnym – wręcz ostrym – światłem od strony widza, które kształtuje i wydobywa postaci z tła. Rijckaert często powtarzał w swych obrazach pewne typy twarzy. Tak jest też i tutaj: twarz św. Antoniego powraca w obrazie tego artysty w Koninklijk Museum voor Schone Kunsten w Antwerpii, ukazującym napad żołnierzy – maruderów na wieś i kościół (nr inw. 820), a twarz "Avaritii" jest dokładnym powtórzeniem twarzy starej kobiety z obrazu Alchemik w pracowni w Musée des Beaux-Arts de Belgique w Brukseli (nr inw. 156). Analogii kompozycyjnych w zaaranżowaniu postaci w przestrzeni, zwłaszcza w charakterystycznym stłoczeniu grupy osób z jednej strony, z przeciwstawionymi jej formami, albo niższych dziecięcych, albo – jak w omawianym przypadku – siedzących czy skulonych postaci, dostarczają obrazy w muzeach w Antwerpii (nr inw. 322) i w Brukseli (nr. 3029).
Jest to bardzo ciekawy przykład siedemnastowiecznego malarstwa niderlandzkiego, rzadkość na rynku sztuki, również ze względu na tematykę.
H. B.