NIEŚMIERTELNOŚĆ, 1907

Obraz pochodzi z dawnych zbiorów Stanisława Holenderskiego (1871-1940), przemysłowca, kolekcjonera i filantropa z Zawiercia. Holenderski był wielbicielem malarstwa Jacka Malczewskiego i miał znakomitą kolekcję jego obrazów. Na wystawie dzieł artysty urządzonej w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w roku 1925 pokazano 52 prace z tego zespołu (4 oleje, 9 akwarel), w tym tryptyki Grosz czynszowy i Zatruta studnia oraz Pole kości, Eloe czy Moja matko, był tu żołnierz.

Nasz obraz pokazany był na tejże wystawie w Zachęcie (a także wcześniej w 1907) jako Głowa. Taki enigmatyczny i niewiele mówiący tytuł miał - być może - uzasadnienie w 1907, kiedy ze względu na cenzurę nie można było użyć odwołań do zesłania, Sybiru czy myśli niepodległościowej (na tej zasadzie np. wcześniejszy obraz artysty przedstawiający sybirskich zesłańców występował p.t. Szypry). Wydaje się bowiem, że ten wspaniały portret mężczyzny w szynelu, mężczyzny zatopionego w myślach i zasłuchanego w melodię wygrywaną przez świerszcza niesie takie właśnie treści. Szynel w obrazach artysty symbolizował zawsze doświadczenie życiowej wędrówki i tułaczkę dawnych powstańców, zesłańców syberyjskich. Mogiły w tle obrazu to przypomnienie śmierci, natomiast - przysiadły na kołnierzu szynelu - świerszcz jest symbolem nieśmiertelności wysnutym z greckiego mitu o trojańskim królewiczu Titonosie. W zamyśle artysty chodzi - być może - o nieśmiertelność myśli, idei i niegasnące nigdy marzenie o niepodległości Ojczyzny. Do mitu o Titonosie Malczewski nawiązywał już wcześniej, m.in. w obrazie Zmartwychwstanie (1900), w którym podobnie połączył motyw śmierci i nieśmiertelności.