Orfeusz i Eurydyka

Dzieło rangi muzealnej, jedno z arcydzieł patriotycznego nurtu twórczości Malczewskiego, który swą kulminację osiągnął w 1914 r., wraz z odradzającą się nadzieją na odzyskanie narodowej niezawisłości. Artysta stworzył w prezentowanym obrazie metaforę wyzwolenia Polski z politycznej niewoli opierając się na mitologicznym wątku opowiadającym o tragicznych losach Eurydyki – heroiny antycznej Grecji. Po śmierci Eurydyki Orfeusz, poeta i muzyk, podążył w głąb Hadesu, by wzruszyć swym śpiewem króla podziemi i wyjednać wolność dla ukochanej żony. Odzyskanie Eurydyki Hades obwarował jednak warunkiem: Orfeuszowi nie wolno było spojrzeć w twarz ocalonej do momentu powrotu do świata doczesnego. Stęskniony Orfeusz nie dotrzymał jednak obietnicy i utracił Eurydykę bezpowrotnie. Dzieje Orfeusza i Eurydyki stały się w obrazie Malczewskiego metaforyczną parabolą uzmysławiającą dramatyczną historię Polski. Utożsamiona z Polonią, personifikacją ojczyzny, Eurydyka, kroczy zwycięsko w strumieniu światła pozostawiając za sobą mroczny pejzaż Hadesu. Hermes pełni w obrazie Malczewskiego rolę posłańca wyprowadzającego heroinę z głębin Jej przewodnikiem jest Hermes, który pełni w obrazie Malczewskiego rolę posłańca bogów; jego śmiało wymodelowany różami akt współgra ze świetlistą, mistrzowsko oddaną karnacją heroiny. Orfeusza przeobraził Malczewski w polskiego legionistę w czapce zwieńczonej gałązką wawrzynu, który przesłania twarz kołnierzem szynela, by przedwczesnym spojrzeniem nie zniweczyć nadziei na odzyskanie upragnionej wolności. Przypowieść o sile miłości pokonującej otchłań śmierci stała się w dziele Malczewskiego metaforyczną parabolą patriotycznego posłannictwa. Emocjonalne napięcie, jakie niósł ze sobą rok 1914 pozwalało modyfikować antyczny mit w oczekiwaniu na szczęśliwy finał. Prezentowany obraz stanowi pod względem walorów estetycznych jedno z czołowych dzieł dojrzałej twórczości Malczewskiego. W 1914 r. Malczewski namalował dwie wersje tego tematu. Najbardziej znany jest wariant reprodukowany wielokrotnie jako "Polonia" w katalogu monograficznej wystawy artysty w Muzeum Narodowym w Poznaniu (1968, kat. 239, il. 259); w katalogu wystawy kolekcji Ewy i Wojciecha Fibaków urządzonej w Muzeum Narodowym w Warszawie (1992, s. 19) i katalogu kolekcji Wojciecha Fibaka z Muzeum Narodowego w Szczecinie (1999/2000, s. 47); w katalogu monograficznej wystawy Malczewskiego zorganizowanej przez Muzeum Narodowe w Poznaniu w Stuttgarcie, Kiel i Duisburgu (1980, poz. 78); jako "Polonia. Pożegnanie Orfeusza z Eurydyką" w katalogu wystawy "Mitologia Malczewskiego" urządzonej przez T. Grzybkowską w Muzeum Czartoryskich w Krakowie (1995, s. 95); jako "Hermes i Alcesta" w monografii Malczewskiego pióra A. Jakimowicza (Warszawa 1974, il. 73). Oferowane dzieło natomiast repr. jest w publikacji Teresy Grzybkowskiej "Świat obrazów Jacka Malczewskiego" (Warszawa 1996, il. 18, s. 147).