PORTRET SYBIRAKA JÓZEFA TISLOWITZA. SMUTEK. O POWRÓT DO OJCZYZNY, 1918

Obraz jest portretem dr. Szymona Tislowitza (ok. 1845 - ok. 1925), Polaka i Żyda, gorącego polskiego patrioty zesłanego za swą działalność na Syberię. Dzieło to znane jest także jako Smutek i O powrót do ojczyzny. Tym ostatnim tytułem określił obraz Marek Rostworowski, autor wystawy "Żydzi - polscy". Dostrzegł on także, że Malczewski przywołał tu - żywe od czasów romantyzmu - analogie i porównania dziejów Izraela i wątku Żyda Wiecznego Tułacza z porozbiorowymi losami Polski i Polaków, pozbawionych niepodległego państwa, często cierpiących wygnanie, przymusową emigrację lub zsyłkę na Sybir. Rostworowski zauważył również odniesienia do symboliki biblijnej i powiązanie treści obrazu ze słowami Dawidowego Psalmu 137.

Nad rzekami Babilonu, tam siadaliśmy płacząc i wspominając Syjon.
Na wierzbach tamtego kraju zawiesiliśmy nasze lutnie.
Bo którzy nas wzięli w niewolę, tam od nas żądali słów pieśni,
ciemiężyciele nasi chcieli od nas radości:
"Zaśpiewajcie nam którąś z pieśni syjońskich".
Jakże nam śpiewać pieśń Pańską na ziemi obcej?
Jeżeli zapomnę ciebie, Jeruzalem, niech uschnie moja prawica.
(Psalm 137, 1-5, przekład Czesława Miłosza)

Główny bohater obrazu - mężczyzna o szlachetnej powierzchowności - przedstawiony jest jako tułacz, z pielgrzymim kijem w dłoni. Okryty wojskowym rosyjskim szynelem, jaki w obrazach Malczewskiego zwykle nosili sybirscy zesłańcy, gestem przywodzącym skojarzenie z modlitwą, przyciska do piersi okrągłą czapkę. Jego twarz wyraża smutek, żal, tęsknotę. To człowiek głęboko zamyślony, pogrążony we wspomnieniach i refleksjach. Towarzyszy mu kilka postaci, również okrytych szynelami. Ich odwrócone tyłem sylwetki, pochylone, zatopione w modlitwie i płaczu, zwrócone są w stronę rozległego pejzażu z błękitniejącymi na dalekim horyzoncie wodami rzeki. Odniesieniem do słów Psalmu Dawidowego są też rozwiane, złociste i wiotkie gałązki wierzby płaczącej. Wszystko to stwarza sugestywne wrażenie nostalgii i żalu za utraconą Ojczyzną. Nastrój ten wzmacnia jeszcze koloryt obrazu - złociste ugry, różowo-fioletowe brązy, błękit i biel - a także takie szczegóły jak ślubna obrączka na palcu dłoni bohatera czy wątły żółty kwiatek (pierwiosnek?) w ręku jednego z modlących się Żydów.

W latach I wojny światowej Malczewski niejednokrotnie sięgał do symboliki wziętej bądź z Nowego Testamentu, bądź też z ksiąg starotestamentowych, szczególnie z Księgi Ezechiela. Portret Szymona Tislowitza przywodzi jednak także inne konotacje i wątki. Wątki poświęcone martyrologii Polaków, sybirskich zesłańców, motywy znane z wcześniejszego okresu twórczości artysty, z lat 80. i 90. XIX wieku. Przy tym wszystkim jest to obraz szczególny, wyjątkowy także ze względu na polsko-żydowską symbolikę i odniesienia.
Wg tekstu Marka Rostworowskiego z katalogu wystawy 1989 oraz załączonej ekspertyzy Agnieszki Ławniczakowej (z 2 II 2002).

Obraz pokazywany na wystawach:
- Kraków 1939;
- Kraków 1989;
- Warszawa 1989/90;
- Londyn 1990;
- Poznań 1990.

Obraz opisany i reprodukowany:

- Jacek Malczewski 1855-1929, [kat.] Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, lipiec-sierpień-wrzesień 1939, s. 17, nr kat. 157 (pt. Smutek; wł. dra Józefa Tislowitza);
- Żydzi - polscy. Katalog; wstęp M. Rostworowski, J. Horn, J. Tomaszewski, Wystawę przygotowali D. Dec, K. Moczulska, M. Rostworowski (autor scenariusza), J. Wałek, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków czerwiec - sierpień 1989, s. 21, 71, nr kat. 689, il. barwna V (jako: O powrót do ojczyzny, portret Józefa Tislowitza; wł. Mirosław Gardecki);
- Malczewski: A Vision of Poland [ katalog oprac. A. Ławniczakowa], Barbican Art Gallery, National Museum, Poznań, Londyn 1990, s. 111, nr kat. 86, il. (wł. Mirosław Gardecki);
- A. Ławniczakowa, Jacek Malczewski. Wystawa dzieł z lat 1890-1926, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań 1990, s.114, nr kat. 86 (wł. Mirosław Gardecki);
- Żydzi w Polsce. Obraz i słowo, Część I Obraz, pod redakcją M. Rostworowskiego, Wyd. Interpress, Warszawa 1993; s. 185, nr kat. 228, il. barwna (wł. Mirosław Gardecki);
- T. Grzybkowska, Świat obrazów Jacka Malczewskiego, Warszawa 1996, s. 144, il. 15.