POWRÓT ZWYCIĘZCÓW. PO ZWYCIĘSTWIE. POCHÓD KOZAKÓW, 1893

W Zbiorach Ikonograficznych i Fotograficznych Muzeum Narodowego w Warszawie przechowywana jest duża fotografia prezentowanego tu obrazu (nr inw. DI 579587; wymiary 31,3 x 70,8 cm). Fotografia - opatrzona tytułem Po zwycięstwie - pochodzi z archiwum samego Józefa Brandta, a do Muzeum została przekazana przez Rodzinę artysty w sierpniu 1920 roku.

Zainteresowanie polskich malarzy Ukrainą i wschodnimi kresami dawnej Rzeczypospolitej zrodziło się pod urokiem romantycznej poezji A. Malczewskiego, J. Słowackiego, B. Zaleskiego czy W. Pola. Jednym z pierwszych, którzy sięgali po "kresowe" tematy i motywy był Juliusz Kossak. Brandt był uczniem i przyjacielem Kossaka; za jego to radą ostatecznie porzucił studia inżynierskie i poważnie zajął się malarstwem. Obaj rozkochani byli w szlacheckiej tradycji i wolnym, bujnym, pełnym wojennych przygód życiu Kozaków i dawnego rycerstwa. W roku 1871 razem też podróżowali po Ukrainie i Podolu, rysując i szkicując stepowe krajobrazy, motywy z kresowych miasteczek, ludowe typy, stroje, broń i rozmaite przedmioty codziennego użytku. Szkice te Brandt wykorzystywał później przy malowaniu obrazów. Ważna dla twórczości artysty wyprawa na Ukrainę dała też początek jego pasji kolekcjonera starej broni, tarcz, elementów strojów, rzędów końskich, siodeł, czapraków, kilimów, teorbanów czy bandurek. Gromadził je w swojej monachijskiej pracowni, gdzie - ciesząc oczy - były dlań także niezastąpioną pomocą przy malowaniu.

Prezentowany obraz - Powrót zwycięzców (Po zwycięstwie, Pochód Kozaków) - Brandt namalował już jako artysta dojrzały, otoczony sławą i cieszący się niebywałym powodzeniem. Obraz, zwracający uwagę atrakcyjnym tematem i malowniczą różnorodnością rekwizytów, przedstawia powracające ze zwycięskiej wyprawy wojska zaporoskie. Ponad zdobytymi sztandarami tryumfalnie powiewa malinowa chorągiew ze św. Michałem Archaniołem.

Obraz należy uznać za pierwotną wersję kompozycji powtórzonej przez artystę w roku 1894 - w szerszym kadrze i na płótnie o znacznie większych wymiarach (170 x 300 cm). To większe dzieło było szeroko znane; pokazywane na wielu wystawach, wielokrotnie reprodukowane w prasie i katalogach. W 1898 jego duża reprodukcja ukazała się jako Premia TZSP. Określano je kilkoma tytułami, występowało m.in. jako Pochód Kozaków, Powrót ze zwycięskiej wyprawy, Składanie Sztandarów czy Na polu bitwy. Losy tego obrazu nie są dziś znane. Przed wojną był własnością hr. Marii Przeździeckiej i znajdował się w warszawskim Pałacu Przeździeckich przy ul. Foksal. Tam zaginął lub został zniszczony we wrześniu 1939 r.

O pełnym entuzjazmu odbiorze tego dzieła Brandta wymownie świadczy fragment dawnej recenzji z "Tygodnika Ilustrowanego" (1897, nr 18). Przytoczony tekst - równie dobrze - odnieść można do obu wersji kompozycji przedstawiającej zwycięski pochód Zaporożców, pochód "pełen rycerskiego animuszu /.../ po zdobytej wiktoryi, gdy na polu rozległem szykują się pułki, ściągają oddziały dzielnych junaków i bitnych wodzów, by hetman mógł zrobić przegląd wojsk i zdobyte na nieprzyjacielu przeliczyć sztandary. Tatarską hordę rozgromili widocznie mołojcy, bo, oprócz buńczuków i chorągwi zabranych, wiodą i jeńca z rękoma z tyłu związanymi; trębacze dmą w surmy, kawalerzyści palą z janczarek, po stepie rozlega się tupot nóg końskich, szelest proporców, chrzęst zbroi i komenda atamanów. Co za ruch, co za życie, jaka wspaniałość i charakterystyka jeźdźców i wierzchowców, w których malowaniu Brandt jest mistrzem nad mistrzami!"


Porównaj także reprodukcje obrazu zaginionego, m.in.:
- "Tygodnik Ilustrowany" 1897, I półrocze, nr 18 z dn 19 IV, il. na ss. 350-351;
- Przewodnik No XIV. Wystawa zbiorowa dzieł Józefa Brandta, TZSP w Warszawie 1926, s.17, nr kat. 7, il. na s. 22 (Powrót Kozaków; wł. hr. M. Przeździeckiej).