SCENA HISTORYCZNA POD WAWELEM

lit.: Album obrazów historycznych, 1891 - tu reprodukcja obrazu; St. Witkiewicz, Pisma zebrane, t. II: Juliusz Kossak, Kraków 1974, s. X; K. Olszański, Juliusz Kossak, Wrocław - Ossolineum - 1988, s. 75, il. 513 (reprodukcja cz.-b. z Albumu obrazów historycznych )
"Wreszcie ostatnia historyczna kompozycja z r. 1883: Hasło i odzew - przegląd nocny, ilustracja do pśmatu Mikołaja Bołoz-Antoniewicza. Na odgłos trąb i bębnów powstają, jak na apel poległych, tłumy żołnierzy, formują się w konne szwadrony i w bataliony piechoty i ciągną ze sztandarami na wezwanie wodzów: szwoleżerowie, kirasjerzy, kosynierzy, czwartacy, z lancami, kosami, karabinami, szablami. Z mgły wyłaniają się sylwety Wawelu i wież Warszawy. To jakby epopeja męstwa, krwi i chwały żołnierza polskiego rozszarpanej ojczyzny, wizje z powstałych już dzieł artysty i tych jeszcze nie namalowanych, bo tym obrazem nie zakończył Kossak swoich wojennych kompozycji, jak pisał Witkiewicz, lecz tworzył je nadal, do śmierci" (Olszański, s. 75)
Choć prezentowana akwarela była znana z reprodukcji w dawnych publikacjach, to jednak wychodzi na widok publiczny po raz pierwszy od końca XIX wieku. Należy do grupy wielkich kompozycji historyczno-alegorycznych, które podjął Juliusz Kossak na początku lat osiemdziesiątych XIX stulecia. Powstałe wówczas cykle Fredrowski, Wiktorii wiedeńskiej, Insurekcji kościuszkowskiej reprezentują wysoki poziom malarski, śmiały rozmach kompozycyjny. W oferowanym obrazie zawarł artysta znaczny ładunek patriotyczny, a umieszczone na nim postacie wodzów polskich - Tadeusza Kościuszki, Henryka Dąbrowskiego, Józefa Poniatowskiego, Adama Czartoryskiego - należą do Panteonu historii Polski. Sceneria nocna - jeden z najlepszych nokturnów Juliusza Kossaka, wawelski gród, jako kolebka polskości i szeroka panorama miast polskich na horyzoncie - zarysy Warszawy, Jasnej Góry, Gdańska stanowią alegoryczne przesłanie nocy ogarniającej los Ojczyzny i gotowości do czekającego ją niepodległościowego zrywu.