Nad Wisłą, 1873

Naukę malarstwa rozpoczął w 1865 r. w warszawskiej Klasie Rysunkowej pod kierunkiem R. Hadziewicza i Ch. Breslauera. Studia artystyczne kontynuował w latach 1867-68 w Monachium w pracowniach A. Strähubera i A. Wagnera; do 1870 r. doskonalił swój warsztatat malarski w prywatnym atelier batalisty F. Adama. Był blisko związany z polską kolonią artystyczną skupioną wokół Józefa Brandta. W 1870 otworzył własną pracownię. Odwiedzał parokrotnie Warszawę (1870, 1871, 1872/73); podróżował po Włoszech (1871). Lata 1873-74 spędził w Rzymie. W 1874 został uhonorowany tytułem Członka Zwyczajnego Królewskiej Akademii Sztuk w Berlinie. Maksymilian, podobnie jak jego brat Aleksander, należał do najwybitniejszych reprezentantów nurtu realizmu w polskiej sztuce dziewiętnastowiecznej. Prócz eleganckich scen z polowań par force w rokokowym kostiumie i konnych kawalkad oraz motywów o wymowie patriotycznej, odheroizowanych i pozbawionych patosu powstańczych pikiet, znamienne dla twórczości artysty są epizody rodzajowe. Urządzona w Monachium w 1869 prezentacja sztuki francuskich barbizończyków, zafascynowała swym realizmem artystyczne kręgi Bawarii i odcisnęła głębokie piętno na postawie twórczej Maksymiliana. Prezentowany obraz jest kompozycyjną wersją dzieła "Modlitwa Żydów w dzień sabatu" z 1871 znanego w literaturze przedmiotu również pod tytułami "Nad Wisłą", "Przejeżdżka po Wiśle" i "Zmrok letni nad Wisłą pod miastem" (repr. w: Halina Stępień "Malarstwo Maksymiliana Gierymskiego", Wrocław 1979, tab. barw. II i il. 123). Obraz ten, pochodzący ze zbiorów niemieckiego przemysłowca i kolekcjonera barona Heinricha Liebiega, został odnaleziony przez Halinę Stępień w Libercu w Czechosłowacji. Monografistka Gierymskiego nadała mu szczególną rangę interpretując go jako dzieło przełomowe w twórczości artysty (patrz: H. Stępień, "Dwa nieznane obrazy Maksymiliana Gierymskiego", BHS 1974, nr 2, s. 184-193; H. Stępień "Malarstwo Maksymiliana Gierymskiego", op. cit.). Wyznaczył on cezurę dzielącą akademicki kunszt Maksymiliana od postawy realisty dążącego do utrwalenia na płótnie bezpośredniej obserwacji natury i obyczajowych scen. Przejawiły się w nim ponadto najwcześniejsze w sztuce Gierymskiego próby oddania światła i aury nokturnu. Co więcej, stał się on prototypem namalowanych przez Aleksandra Gierymskiego trzech wersji "Święta trąbek"- manifestu polskiego realizmu (1884, 1888, 1890). Oferowany obraz, powstały w 1873, jest bardziej konsekwentny w obiektywistycznym oglądzie wycinka ubogiej podwarszawskiej wsi i bardziej zwarty kompozycyjnie od swego pierwowzoru. Narracja wizualna rozbita jest tu na mniejszą ilość niezależnych epizodów; uwaga widza skupia się na pierwszoplanowej parze koni ciągnących wóz z kłodą drzewa, śledzi mijającą zwierzęta matkę prowadzącą dziecko, malców bawiących się nad wodą i dwóch gawędzących mężczyzn. Sylwetki pozostałych postaci, modlących się Żydów i flisaków, nikną w zapadającym mroku. Sugestywnie oddana błękitno-szara aura zmierzchu spowija nadwiślański krajobraz ewokując atmosferę zadumy i nostalgii; nikłe światełka latarń ożywiają minorową harmonię barw. Mistrzowsko odtworzone refleksy świetlne migocą na błotnistej drodze, połyskują na sfalowanej tafli rzeki. Bieg wiślanego koryta i majaczący w oddali przeciwległy brzeg nadają kompozycji głębię perspektywiczną. Omawiane dzieło wystawiane było m.in. w 1874 r. w Berlinie na XLIX Kunstausstellung der Königlichen Akademie der KŹnste p.t. "An der Weichsel" (poz. 260) oraz w 1875 r. w warszawskiej Zachęcie p.t. "Przejażdżka po Wiśle". H. Stępień zamieściła je w monografii "Malarstwo Maksymiliana Gierymskiego" (op. cit., s. 184, poz. 133) w katalogu dzieł wszystkich artysty wraz z pełną bibliografią. Obraz ma ekspertyzę Haliny Stępień.