Rewizja nocna, 1872

Maksymilian Gierymski, brat malarza Aleksandra, rozpoczął naukę w 1862 roku w Instytucie Politechnicznym w Puławach, potem brał udział w powstaniu styczniowym, a w 1864 roku kontynuował naukę na Wydziale Prawnym Szkoły Głównej i uczył się malarstwa w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych. Zadebiutował w 1866 roku wystawieniem Krajobrazu leśnego. Uzyskawszy stypendium wyjechał do Monachium w 1867 roku. Znalazł tutaj swoje miejsce w pracowniach znakomitych malarzy, H. AnschŹtza, A. Wagnera i F. Adama, zyskują u nich entuzjastyczne przyjęcie, na jakie zasłużył wybitnym talentem malarskim. Gierymski odniósł sukces na międzynarodowej wystawie w 1869 roku. Jego największe osiągnięcia malarskie zmykają się w ciągu niespełna 4 lat, od 1870 do 1874. W tym czasie rozkwita jego talent ukazujący się w różnorodnej tematyce jego obrazów, w samodzielności i odkrywczości, jaką zaskakuje środowisko malarskie na Zachodzie Europy, kiedy mierzy się z problemami koloru i światła w malarstwie. Jego sukces w obcym środowisku nie znalazł odbicia w popularności jego dzieł w ówczesnej Polsce. Dopiero z czasem uznano w kraju jego geniusz poświęcając mu wiele publikacji naukowych. "Jego polska i artystyczna odrębność promieniowała niejako od wewnątrz płótna, choć uwydatniała się jeszcze bardziej, gdy była związana na przykład z tematyką powstańczą, lub wyobrażeniami rodzimego krajobrazu, niezrównanymi w swej prawdzie i w nastrojowości." (J. Starzyński). Spuścizna malarska Maksymiliana Gierymskiego z oczywistych względów jest dzisiaj nieliczna, część uznano za zaginioną, część znajduje się za granicą, stosunkowo niewiele dzieł reprezentuje talent tego malarza w polskich kolekcjach muzealnych.
Artysta wystawiał obraz kilkakrotnie:
1. na wystawie w Monachium, w Kunstverein, w początku 1872 roku;
tu krytyka uznała go za obraz interesujący, o bardzo głębokim "nastroju kolorystycznym";
2. na wystawie w Wiedniu, w KŹnstlerhaus, w marcu 1872 roku;
3. na wystawie w Berlinie, "XLVIII Wystawa Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych
w Berlinie“, 1.IX. - 3. X. 1872;

Obraz powstał w Monachium i do tej pory pozostawał za granicą, przez wiele lat uznawany za zaginiony. Początkowo kupił go marszand berliński, Rudolf Lepke, w 1872 roku jesienią został sprzedany w Wiedniu, ponownie sprzedano go prawdopodobnie w Berlinie, a w latach czterdziestych stał się obiektem transakcji w Szwajcarii.

Za trzy obrazy zaprezentowane na wystawie berlińskiej, tj.: Rewizja nocna, Przejażdżka konna w lesie (dziś nie zidentyfikowany), Zima w małym miasteczku (zaginiony w czasie II wojny światowej) artysta otrzymał mały złoty medal.

Obraz ma duże znaczenie w twórczości artysty, podkreślana też jest jego wyjątkowa rola w rozwoju malarstwa polskiego tego okresu. "(...) Podobne operowanie światłem zastosował Gierymski w jednym z najważniejszych swych nokturnów, a zarazem obrazów z kręgu tematyki patriotycznej, tzn. w Rewizji nocnej z 1872 r. gdzie blask księżyca, wydobywający z mroku dworek, zestawiony był z nikłym światłem wnętrza przenikającym przez okiennice. Światło księżyca, padające w tym obrazie jakby z boku sceny, stwarzało, na zasadzie kontrastu, jej dramatyczną ekspresję. Narrację zastąpił tu malarz nastrojem, widzowi pozostawiając wyobrażenie o sytuacji, która ma się dopiero rozegrać. Współcześni recenzenci niemieccy (Rewizja nie była nigdy eksponowana w Polsce) wysoko oceniali jej stronę luministyczno-emocjonalną.*)

Obraz publikowano:
1. Deutsche Kunst-Zeitung "Die Dioskuren“, Berlin 1872, nr 8, s. 53
2. Deutsche Kunst-Zeitung "Die Dioskuren“, Berlin 1872, nr 45, s.361
3. H. Szaniawski, Maksymilian Gierymski, "Tygodnik ilustrowany", Warszawa 1872, II półrocze, nr 258, s. 280
4. Verzeichnis der Werke.... XLVIII Kunstausstellung der Kőnigliche Akademie der KŹnste, Berlin 1872, poz. 262
5. Zeitschrift fŹr Bildende Kunst, Leipzig 1873, s. 121 (B.Meyer)
6. R. Assmus, Studien zur Charakteristik bedeutender KŹnstler der Gegenwart, CIV: Max Gierymski, Deutsche Kunst-Zeitung "Die Dioskuren“, Berlin 1874, nr 47, s. 378
7. A. Sygietyński, Album Maksa i Aleksandra Gierymskich, Warszawa 1886, s. 59
8. F. Boetticher, Malerwerke des neuzehnten Jahrhunders. Beitrag zur Kunstgeschichte, t. I, Dresden 1895, poz.7
9. H. Piątkowski, Maksymilian Gierymski (Kartka z dziejów sztuki), Warszawa 1896, s. 51, 52
10. B. Łaszczyński, Gierymski Maksymilian - notatka biograficzna, w: E. Świeykowski, Pamiętnik TPSP w Krakowie 1854-1904, Kraków 1905, s. 343
11. A. Sygietyński, Maksymilian Gierymski, Lwów 1906, s. 80, repr. s. 89, 90
12. E. Niewiadomski, Malarstwo polskie XIX i XX w., Warszawa 1926, s. 163
13. F. Kopera, Dzieje malarstwa w Polsce, t. 3, Warszawa 1929, s. 341
14. J. Bogucki, Gierymscy, Warszawa 1859, s. 135, repr.
15. M. Masłowski, Maksymilian Gierymski i jego czasy, Warszawa 1970, s.252 i n.
16. Maksymilian i Aleksander Gierymscy. Listy i notatki. Zebrał, ułożył i wstępem opatrzył J. Starzyński. Teksty do druku i komentarze opracowała H. Stępień, Wrocław 1973
17. H. Stępień, Maksymilian Gierymski 1846-1874. Malarstwo i rysunek. Wystawa monograficzna zorganizowana w setną rocznicę śmierci artysty, Muzeum Narodowe w Warszawie, Katalog, Warszawa 1974, repr. 24
18. H. Stepień, Malarstwo Maksymiliana Gierymskiego, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1979, poz. 138
19. H. Stępień, Maksymilian Gierymski. Obraz i słowo, Warszawa 1983, il. 48


*) H. Stępień, Malarstwo Maksymiliana Gierymskiego, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1979, s. 135