ORANŻERIA W WIŚNIOWEJ, 1938

Za opinią Elżbiety Zawistowskiej
Tytus Czyżewski (1880-1945) studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie u Mehoffera, Unierzyskiego i Wyczółkowskiego. Ten malarz, poeta, teoretyk i krytyk sztuki jest jedną z najbardziej interesujących postaci w sztuce polskiej XX wieku. Szczególne miejsce zajmuje Czyżewski w historii polskiej awangardy - był m.in. współzałożycielem i jednym z teoretyków utworzonego w 1917 roku ugrupowania Ekspresjoniści Polscy (przemianowanego pó¼niej na Formistów), uważanego za pierwszy awangardowy ruch artystyczny w kraju. Powstałe w tym czasie wielopłaszczyznowe obrazy (niestety nie zachowane) Czyżewskiego były najbardziej radykalnym eksperymentem formizmu. Długi pobyt w Paryżu - gdzie przebywał w latach 1922-1930 po rozpadzie formistów - oraz podróże do Hiszpanii i Włoch, a także zbliżenie do środowiska kapistów, uczniów Pankiewicza, wpłynęły na transformację jego sztuki, w której zanika formistyczna geometryzacja i ciemna tonacja barwna, pojawiają się natomiast bardziej miękkie linie, światło oraz jaskrawe i kontrastowo kolory. Po powrocie do Polski (w 1930) artystę coraz bardziej zajmowała konstrukcja barwna obrazu. Jego twórczość od końca lat 20-tych zaliczana jest do najwybitniejszych zjawisk nurtu kolorystycznego w polskim malarstwie. Tytuł obrazu wymieniony na nalepce - Oranżeria w Wiśniowej - jednoznacznie wiąże jego genezę z miejscowością Wiśniowa (woj. rzeszowskie). Rodzina Mycielskich, właścicieli tego majątku, miała ambicję stworzenia tam ośrodka artystycznego, toteż miejsce to nazywano "Barbizonem Wiśniowskim" - przywołując rolę francuskiego Barbizonu w rozwoju malarstwa pejzażowego w XIX wieku. Dwór w Wiśniowej gościł wielu polskich artystów: malarzy, muzyków, literatów oraz ludzi zajmujących się różnymi dziedzinami sztuki. W latach trzydziestych XX wieku malowali tam obrazy m.in.: Leon Chwistek, Zbigniew Pronaszko, Felicjan Kowarski, Jan Cybis z żoną Hanną Rudzką, Józef Czapski. W katalogu wystawy "Barbizon Wiśniowski" poświęconej mecenatowi MycieIskich znajduje się informacja na temat pobytu potwierdzająca namalowanie przez Czyżewskiego obrazu o tytule Oranżeria w Wiśniowej: "Stosunkowo wcześnie zagościł w Wiśniowej (...) Tytus Czyżewski. Jego pobyty powtarzają się kilkakrotnie, ostatni odnotowany jest w 1938 roku. (...) w Wiśniowej powstały takie obrazy Tytusa Czyżewskiego, jak Handlarz owoców, Szermierz, Oranżeria w Wiśniowej, Kwiaty w cieplarni, Przy śniadaniu, W ogrodzie, Portret hrabiny Mycielskiej, Kobieta siedząca, Kobieta myjąca się, Przygoda Don Kichota, a ponadto pejzaże (Krajobraz z wozem) i martwe natury, np. Martwa natura z kaktusem oraz inne motywy" (s. 59-60). Ustaliłam, że obraz ten był eksponowany w grudniu 1938 roku na wystawie w Instytucie Propagandy Sztuki i że w jej katalogu (poz. 40) wymieniona jest data powstania dzieła - 1938 rok. Natomiast wymiary obrazu podano w odwrotnym porządku czyli: 80 x 60, ale takie błędy często się zdarzają w wielu katalogach. (…). Po szczegółowych oględzinach przedstawionego do ekspertyzy obrazu Oranżeria w Wiśniowej Czyżewskiego oraz analizie porównawczej z innymi dziełami tego artysty, a także na podstawie literatury dotyczącej jego twórczości nasuwają się następujące wnioski: Oranżeria w Wiśniowej dobrze wpisuje się w serię nastrojowych kompozycji krajobrazowych Czyżewskiego z lat trzydziestych, zwłaszcza tych po 1936 roku, kiedy to w podejściu do koloru następują dalsze zmiany: ściszenie walorów, rozjaśnienie i rozświetlenie koloru, zharmonizowanie gamy chromatycznej - wszystkie te elementy są obecne w omawianym obrazie. Podobnie rodzaj materii malarskiej i sposób pokrywania farbą płótna - z miejscami widocznym gruntem - występuje także w wielu innych kompozycjach tego artysty. Również operowanie pędzlem, tworzące na płótnie rozwibrowane, "falujące" plamy koloru są jedną z cech charakterystycznych warsztatu Czyżewskiego.