Portret kobiety - Marii Chmurkowskiej

lit.: A. Osęka, O malarstwie Tytusa Czyżewskiego, (w:) "Przegląd Artystyczny", nr 4, X-XI-XII 1956, ss. 11-26, tu na s. 17, reprodukcja obrazu

W latach trzydziestych następuje "uspokojenie" malarstwa Tytusa Czyżewskiego. Odchodzi od formistycznego ujmowania materii malarskiej, ekspresyjnego zestawiania form kubistycznych. " Z biegiem lat coraz bardziej rezygnuje z waloru, z malarskich wartości bryły - na rzecz koncepcji kolorystycznych. W 1934 r. Czyżewski napisze już " Malarstwo jest dla mnie w rzeczywistości muzyką koloru, skondensowaną i uporządkowaną za pomocą formy i materiału farb, a nie za pomocą grafiki i rysunku" (Osęka, s.16). Właśnie w Warszawie, gdzie artysta zamieszkał w 1930 r. w okresie poprzedzającym wojnę i w czasie okupacji, powstaje wiele znakomitych portretów, aktów, martwych natur. Zwykle zakomponowane na pionowych prostokątach płótna, z upozowaniem postaci nieco z boku osi obrazu, modele oddają zwykle ten sam typ człowieka: delikatny, o subtelnej budowie, dużych wyrazistych oczach, w tle pojawiają się elementy wnętrza, kotary, martwe natury, rekwizyty takie jak książki, wachlarze itp. "Płótna Czyżewskiego, gdzie granica między naturalnym kształtem a jego uogólnieniem pśtyckim, między powagą a lirycznym żartem jest nie zawsze i nie wszędzie wyraźna - to malarstwo bardzo trudne. Mieniąca się konsystencja płócien, mgły i perłowe rozbielenia, dalsze plany uciekające w głąb, kompozycja bardzo jakaś krucha i niestała - czyni ten na pozór zwykły świat portretów i martwych natur czymś szczególnie zmiennym i niejednoznacznym" (Osęka, s. 19). I dodajmy - jednocześnie bardzo pięknym i eleganckim. Prezentowany obraz utrzymany jest właśnie w stylistyce ostatniego okresu twórczości Tytusa Czyżewskiego. Namalowany w latach tuż przed wojną przedstawia aktorkę Marię Chmurkowską (1909-1979), występującą od 1931 r. w Warszawie, gościnnie w teatrach "Qui Pro Quo", "Mirażu", Teatrze Letnim, "Wielkiej Rewii". Chmurkowska - dla niej umieścił Czyżewski osobistą dedykację na obrazie - była przed wojną znana artystka estradowa, cieszyła się mianem najlepszej polskiej monologistki.