Muzeum Częstochowskie jest najstarszą instytucją regionu częstochowskiego o podstawowym znaczeniu dla jego dziedzictwa i historii. Historia muzeum w Częstochowie liczy sobie już blisko sto lat, bo pierwsze powstało w 1905 roku pod nazwą Muzeum Higienicznego. W 1909 roku otworzyło ono stałą siedzibę w secesyjnym pawilonie w parku im. St. Staszica, nieopodal Jasnej Góry. W roku 1923 przejęte zostało przez władze miasta i zmieniło nazwę na Miejskie Muzeum Krajoznawcze i Higieniczne. Po wojnie, w roku 1967, na siedzibę muzeum przeznaczono zabytkowy gmach dawnego miejskiego ratusza. Obecnie Ratusz jest remontowany, zaś wystawy wcześniej w nim prezentowane można oglądać w Pałacu Ślubów.

Charakterystyka zbiorów:
Zbiory gromadzone są w ramach kilku zasadniczych działów:
# ARCHEOLOGICZNY - zbiory stanowią zespoły materiałów z osad, cmentarzysk, zamków datowanych od środkowego paleolitu do czasów nowożytnych.
# ETNOGRAFICZNY - bogata kolekcja rzeźby ludowej i malarstwa, narzędzi rolniczych i gospodarskich, z uwzględnieniem tradycji kowalstwa w regionie częstochowskim, strojów ludowych, przedmiotów codziennego użytku, sztuki dewocyjnej itp.
# HISTORYCZNY - numizmatyka, militaria, dokumenty dotyczące historii miasta i regionu. Ponadto gromadzone są muzealia artystyczno-historyczne oraz techniczne, związane z historią przemysłu częstochowskiego.
# PRZYRODNICZY - kolekcjonerstwo przyrodnicze w Muzeum Częstochowskim ma wieloletnie tradycje - zbiory gromadzone są głównie w aspekcie regionu. Zachowała się część niezwykle cennej kolekcji prof. Stanisława Kontkiewicza z lat 1916-1948. Gromadzone są okazy flory i fauny Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, speleologiczne, paleontologiczne i geologiczne. Muzeum posiada również jedną z cenniejszych kolekcji entomologicznych.
# SZTUKI - zbiory zawierają dzieła sztuki polskiej XIX/XX wieku w zakresie malarstwa (Malczewski, Mehoffer, Wyczółkowski, Stanisławski i inni), rzeźby, grafiki oraz kolekcje dzieł artystów związanych z regionem częstochowskim.
# BIBLIOTEKA - posiada zbiory, gromadzone drogą zakupu, prenumeraty, a także wymiany z innymi instytucjami, takimi jak biblioteki i muzea. Oferuje bogaty wybór tytułów - nie tylko publikacji naukowych, ale też czasopism polskich i zagranicznych. Dysponuje księgozbiorem, obejmującym pozycje z dziedziny etnografii, archeologii, historii, historii sztuki, przyrody, ze szczególnym uwzględnieniem prac, tematycznie związanych z kulturą i historią regionu częstochowskiego.

Obiekty:
# RATUSZ CZĘSTOCHOWSKI - siedziba główna. Budynek powstał w związku z ważnym dla miasta wydarzeniem, jakim w latach 1828-36 było połączenie Starej i Nowej Częstochowy w jeden organizm miejski. Wytyczenie na linii wschód-zachód arterii komunikacyjnej, od 1824 roku nazwanej aleją Najświętszej Marii Panny, zakładało już prawdopodobnie usytuowanie w jej centrum siedziby władz miejskich. Projekt architektoniczny Ratusza opracował w 1825 roku Franciszek Reinstein (1792-1853). Zakładał on budowę trzech budynków, z których do dnia dzisiejszego przetrwały dwa. W 1967 roku oba obiekty zostały przekazane Muzeum Okręgowemu w Częstochowie. Obecnie w remoncie.
# PAWILON WYSTAW CZASOWYCH W PARKU IM. ST. STASZICA - od 1909 roku jest siedzibą Muzeum. Obiekt wybudowany został według projektu Brunona E. Paprockiego. Budowy podjęło się Towarzystwo Westermann, które zleciło wykonanie przedsięwzięcia firmie Sobieraj w Częstochowie. Budynek Muzeum Przemysłu Ludowego, według projektu Konstantego Jakimowicza, Zagroda Włościańska oraz wspomniany Pawilon, noszący wcześniej nazwę Muzeum Higienicznego powstały w związku z przygotowaniami do Wystawy Przemysłowo-Rolniczej, otwartej w Częstochowie w 1909 roku. W latach 70. XX wieku w Pawilonie został otwarty oddział Muzeum Górnictwa Rud Żelaza, obecnie - po generalnym remoncie jednego budynku - są w nim prezentowane wystawy zmienne. Wkrótce zostanie oddana do użytku publicznego Zagroda Włościańska. W przyszłości planowany jest remont drugiej (obecnie nieczynnej) części Pawilonu.
# REZERWAT ARCHEOLOGICZNY - mieści zachowaną in situ część cmentarzyska kultury łużyckiej. Cmentarzysko sprzed 2500 lat odkryto w 1955 roku, w związku z pracami budowlano-ziemnymi, prowadzonymi przy budowie trasy tramwajowej i wiaduktu przy Al. Pokoju. Równolegle z podjęciem prac wykopaliskowych na stanowisku, zrodziła się myśl utworzenia na nim rezerwatu archeologicznego, wtedy pierwszego tego typu w Polsce. Budowę rozpoczęto w listopadzie 1960 roku. Na trwałe zakonserwowano 100 m2 cmentarzyska i zabezpieczono za pomocą odpowiedniej konstrukcji. Dookoła zbudowano galerię, a na niej, w gablotach, zorganizowano wystawę o kulturze łużyckiej, do której przynależy cmentarzysko w Częstochowie-Rakowie. Tak powstał pawilon wystawowy według projektu mgr. inż. Włodzimierza Ściegiennego. 100 m2 zabezpieczonego stanowiska w Rezerwacie to tylko fragment przebadanego cmentarzyska, które pierwotnie rozciągało się na powierzchni około 2 ha. Poważna część cmentarzyska została zniszczona w trakcie prac ziemnych, pozostała znajduje się pod nasypem wiaduktu. Obszar cmentarzyska to niegdyś piaszczysta wydma, położona na lewym brzegu nieistniejącego dziś strumyka. Obecnie trwa modernizacja obiektu oraz konserwacja zachowanej części cmentarzyska.
# DWOREK KRASIŃSKICH - obiekt został zbudowany prawdopodobnie około 1829 roku (choć aktualnie prowadzone badania sugerują nawet XVII wiek) w stylu klasycystycznym. Jest parterowy. Posiada dziewięcioosiową elewację frontową z gankiem wspartym na dwóch parach kolumn toskańskich. Naczółkowy dach pokryty jest gontem, nad gankiem jest dwuspadowy. W 1856 roku obiekt wraz z otaczającym go terenem stał się własnością hrabiego Wincentego Krasińskiego. Na przełomie XIX i XX wieku kolejny właściciel, hrabia Karol Raczyński, założył park krajobrazowy o układzie przestrzennym. Dworek od 1985 roku jest zagospodarowany przez Muzeum Częstochowskie. Dziś mieści zmodernizowaną ekspozycję, związaną z rodem Krasińskich - pamiątki pochodzące z wyposażenia majątku Krasińskich i Raczyńskich, zorganizowaną przez Dział Sztuki i Dział Historii.