Jerzy Kujawski - malarstwo - Galeria Zachęta

Dorobek Jerzego Kujawskiego jest w Polsce właściwie nieznany, mimo że twórczość tego artysty zalicza się do prekursorskich tendencji w sztuce powojennej Europy. Wystawa monograficzna pokazywana w warszawskiej Zachęcie, obok prezentowanej na przełomie roku w Muzeum Narodowym w Poznaniu, jest pierwszym w Polsce przypomnieniem dorobku malarza. 






Jej powstanie możliwe było dzięki odnalezieniu w Paryżu spuścizny artystycznej Kujawskiego liczącej ponad tysiąc prac z różnych okresów twórczości. W polskich zbiorach publicznych jest zaledwie kilkanaście prac artysty, podczas gdy kolekcje na świecie mają ich wiele. Ekspozycja prezentuje przykłady dzieł malarza z okresu surrealizmu, informel, abstrakcji i figuracji. Kuratorem wystawy i "odkrywcą" Kujawskiego dla polskiej publiczności jest prof. Andrzej Turowski, krytyk i historyk sztuki współczesnej, profesor Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, obecnie profesor Uniwersytetu Burgundzkiego w Dijon we Francji. Warszawska wersja ekspozycji została przygotowana z inicjatywy Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Podtytuł ekspozycji „Tylko wyobraźnia mówi o tym, co być może”, cytat z André Bretona, podkreśla związki Kujawskiego ze środowiskiem surrealistów i ich koncepcją sztuki.

Przed udostępnieniem prac Kujawskiego publiczności, w Muzeum Narodowym w Poznaniu dokonano bezprecedensowego w skali przedsięwzięcia konserwatorskiego, poddając restauracji prawie 400 prac artysty z okresu 1940-80. W Warszawie prezentowanych jest około 300 z nich, z okresu 1962-1970.

Wystawa ma na celu odkrycie na nowo malarstwa Kujawskiego, a także ukazanie pełniejszej historii polskiego surrealizmu oraz malarstwa informel, gdyż twórczość artysty była bardzo różnorodna i zawsze odpowiadała aktualnym światowym tendencjom. Od samego początku, czyli od podpisania manifestu „Rupture inaugurale” i ścisłych kontaktów z kręgiem André Bretona oraz głośnej wystawy surrealizmu w Galerii Maeght w Paryżu w 1947 r., artysta śmiało podążał za czołówką awangardy. Podobnie było z malarstwem gestu. Pierwsze prace Kujawskiego w duchu informelu powstały już w 1949 r. W drugiej połowie lat 50. artysta skupił się na sztuce abstrakcyjnej, ale idącej w kierunku malarstwa materii. Połowa lat 60. to fascynacja ludzkim ciałem, ciałem rozkawałkowanym, z bardzo silnymi motywami erotycznymi. Sam Kujawski nazywał ten okres pornografią metafizyczną. Motyw erotyki dzięki niemu trafił na polski grunt, jak zresztą wiele innych problemów artystycznych, którymi przeważnie wyprzedzał rodzimych artystów. Kujawski utrzymywał kontakty z polskimi twórcami, a na międzynarodowych wystawach pokazywał swoje prace jako Polak mieszkający we Francji. Spotykał się często z Kantorem, Brzozowskim, Boguszem, Alfredem Lenicą, Jerzym Skarżyńskim, w Paryżu zaś przyjaźnił się z Toporem, Aliną Szapocznikow i Romanem Cieślewiczem.

Kujawski był pomostem łączącym Zachód Europy z odizolowaną wówczas Polską. Nie zmieniało to faktu, że był krytycznie nastawiony do polskich twórców, i z dużym dystansem podchodził do tego, co działo się w kraju. Nie przysparzało mu to przyjaciół. Zresztą wielu twórcom było na rękę, że sztuka Kujawskiego nie była pokazywana, gdyż często z niej czerpali.

Sztuka Kujawskiego drugiej połowy lat 40. to surrealistyczne malarstwo, grafika i rysunek rozgrywające się na granicy realności i snu, pełne zaskakujących organicznych form i wyobrażeniowych figur. W całej jego twórczości tradycja surrealistyczna odgrywała ogromną rolę, mimo że bezpośrednie kontakty z Bretonem z biegiem czasu osłabły. Od końca 1949 r., aż po drugą połowę lat 50., Kujawski był twórcą malarstwa abstrakcyjnego informel. Należał, obok Hansa Hartunga, Pierre’a Soulagesa i Roberta Matty do pierwszego pokolenia artystów reprezentujących ten kierunek na świecie. Na początku lat 60. zainteresował się malarstwem materii. Jego sztuka pozostała abstrakcyjna, lecz teraz nie tyle wolno ściekająca farba, co bogata faktura olejnych obrazów malowanych na papierze i naklejanych na płótno, wywoływała nieoczekiwane skojarzenia. Eksperymentując z różnymi technikami, przede wszystkim z dekalkomanią, przywiązywał szczególną wagę do wartości wyobrażeniowych obrazu prowokowanych bezprzedmiotową formą. W tym czasie był przejściowo związany z twórcami grupy Cobra oraz międzynarodowym ruchem awangardy Phases, skupionym wokół Edouarda Jaguera. Pierwsze wystawy indywidualne w paryskich galeriach przyniosły mu spory rozgłos, a w prasie znalazło się wiele pozytywnych opinii. Połowa lat 60. to gwałtowny zwrot w sztuce Kujawskiego. Zbliżył się do kręgu krytyków, poetów i malarzy skupionych wokół czasopisma „Opus International” i jego redaktora Jean-Clarence’a Lamberta. Porzucił abstrakcję i ponownie nawiązał do surrealistycznej wyobraźni, ale przetworzonej w kontekście współczesnego świata. Powrócił do figuracji. Początkowo inspirował się współczesnym otoczeniem i kliszami zaczerpniętymi z kultury masowej. Coraz częściej sięgał po monotypię, kalkomanię i serigrafię, techniki używane przez artystów pop kultury. Później w jego obrazach zagęściła się surrealistyczna poetyka pokawałkowanego ciała i erotycznych obsesji. Wkroczył z własnym przeżyciem i odrębnymi kształtami w świat sztuki Hansa Bellmera. Formy coraz bardziej efemeryczne nabrały przezroczystości muślinowej materii. Ten typ twórczości, skierowany wyraźnie ku sztuce końca wieku, będzie dominował aż po ostatnią jego dekadę. 
Począwszy od lat 70. Kujawski przeżywał depresję spowodowaną wypadkiem. Zerwał kontakty środowiskowe, odmawiał wystaw, tworzył więcej dla siebie i najbliższych przyjaciół unikając rozgłosu. Myślał nawet o przeniesieniu się do Nowego Jorku.